Weens Actionisme: een unieke ontmoeting tussen schokwaarde en transcendentie

Hoewel het een kortstondige beweging was in de twintigste eeuwse kunst, heeft het Actionisme een belangrijke bijdrage geleverd aan de Europese kunstscène van de jaren zestig.

De beweging kreeg vorm in Wenen, de hoofdstad van Oostenrijk, en weerspiegelde een toenemende tendens in de moderne kunst om performance als haar belangrijkste manier van expressie te beschouwen. Andere invloedrijke collectieven en bewegingen die in deze periode belangrijk werden en dezelfde visie deelden, waren de Fluxus-groep, Neo Dada, Noveau Realisme en gebarenabstractie.

 

Actionisme was in wezen het werk van vier belangrijke bijdragers: Hermann Nitsch, Rudolf Schwarzkogler, Otto Muehl en Günter Brus. Ze definieerden hun kunst als 'acties' die als doel hadden de hypocrisie van de Oostenrijkse, conventionele, sociaal-politieke instellingen uit de middenklasse aan de kaak te stellen, met name in de context van de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Interessant genoeg zagen deze vier kunstenaars zichzelf nooit als de voorlopers van een nieuwe kunststroming; in plaats daarvan hadden ze gedurende een korte periode vrijelijk interactie, droegen ze bij aan elkaars projecten en deelden ze in wezen een gemeenschappelijke interesse om afstand te nemen van objectgerichte creatieve praktijken en media. In dat opzicht waren ze echt een voorloper van wat later als 'performance art' werd beschouwd. Ze pionierden met het uitvoeren van zorgvuldig geënsceneerde evenementen voor een publiek binnen gestructureerde omstandigheden.

Hoewel de Actionisten hun carrière waren begonnen met de schilderkunst als hun belangrijkste medium, realiseerden ze zich al snel dat hun toekomst elders lag. Ze besloten doeken en figuratieve representaties als een vorm van expressie achter zich te laten en maakten een radicale wending naar het gebruiken van het menselijk lichaam als sjabloon voor hun verkenningen Het menselijk lichaam, dat van henzelf en dat van de artiesten waarmee ze samenwerkten, werd het toneel van hun performances die ze herdefiniëerden als 'acties'. Het algemene doel van een actie was om de muren af te breken die tussen het publiek en de artiesten stonden, tussen het ongemak dat voortkomt uit sociale conditionering en de vrijheid om conventie en repressie uit te dagen. De Actionisten hadden allemaal de verwoestende gevolgen van de Tweede Wereldoorlog ervaren op de collectieve psyche van de Oostenrijkse natie waaruit Adolf Hitler aan de macht was gekomen. Hun artistieke idioom weerspiegelde onvermijdelijk de sociale impact van de oorlog op hun land.

De politieke ambities van de Actionisten waren vanaf het begin van de beweging heel duidelijk vastgesteld. Ze wilden niet alleen onconventionele methoden voor artistieke expressie exploreren, ze wilden ook openlijk de donkere kant van de politieke deelname van Oostenrijk aan het 3e Rijk van Duitsland onderzoeken.

De officiële consensus in Oostenrijk na de oorlog was dat het land met tegenzin was gedwongen tot samenwerking met de Duitse oorlogsinspanningen en het Duitse beleid. De Weense Actionisten dachten dat dit een verkeerde voorstelling van zaken was en wilden hun medeburgers confronteren met de geesten van hun vrijwillige deelname aan de door Duitsland geleide politieke agenda. De groep besloot meteen te gaan werken aan wat volgens de naoorlogse Oostenrijkse autoriteiten wettelijk was toegestaan. Naaktheid, lichamelijke zonden en seksuele onbetamelijkheid werden een essentieel onderdeel van hun daad.

Gunter Brus, Hermann Nitsch en Rudolf Schwarzkogler werden allemaal meermaals gearresteerd wegens het overtreden van de obsceniteitswetten, terwijl Otto Muehl letterlijk het land moest ontvluchten na het opvoeren van zijn 'Piss Aktion'-optreden op het filmfestival van Hamburg in 1969. Hun resolute vastberadenheid om de lokale autoriteiten te confronteren en juridische vervolging te krijgen voor hun acties, onderscheidde de Actionisten duidelijk van hun tijdgenoten en versterkte hun reputatie als de meest uitdagende avant-gardebeweging van de twintigste eeuw.

Internationale faam verraste de Actionisten tijdens het "Destruction in Art Symposium" in Londen in 1966, toen ze voor het eerst paden kruisten met de leden van de Fluxus-beweging. Vanuit esthetisch oogpunt is het belangrijk om te benadrukken dat elk van de Actionisten een kenmerkende stilistische benadering van hun werk had. Er zijn echter ook onderscheidende thema's en onderwerpen die de werken van Schwarzkogler, Nitsch, Muehl en Brus samenbinden in een samenhangend kader, hoewel dit nooit bewust de bedoeling van de leden van de groep was. Ze zagen zichzelf in wezen als kunstenaars die uit dezelfde omgeving kwamen en op vergelijkbare maar ook onderscheidende manieren reageerden op gebeurtenissen die de onmiddellijke naoorlogse periode domineerden, waarvan ze een product waren.

Een belangrijk aspect van de thematische continuïteit in hun werken, berust op hun collectieve adoptie van het menselijk lichaam als vervanging voor de rol die traditionele doeken historisch hadden gespeeld in de figuratieve schilderkunst. Dit was een opzettelijke splitsing van de tradities die eraan vooraf waren gegaan en die ze eind jaren vijftig inluidden. Belangrijke stukken uit die periode zijn Nitsch's "Degradation of a Female Body" (1963) en Brus's "Hand Painting Head Painting" (1964). Dit zijn twee belangrijke pogingen om de menselijke vorm te heroverwegen als een raamwerk van waaruit veeleisende kunstwerken kunnen worden gebouwd.

In die zin waren de Actionisten onmiskenbare voorlopers van de latere performance- en bodyartiesten, die de afwijzing van methoden die hen beperkten tot vooropgezette ideeën over figuratieve en sculpturale kunstproducties verder ontwikkelden. Het was hun bedoeling om traditionele schilderijen te vervangen door wat Otto Muehl definieerde als "materiële acties," met andere woorden, hoewel de bedoeling zou voortkomen uit de schilderkunst, zou deze veel verder gaan dan het oppervlak van een echt schilderij door het gebruik van het menselijk lichaam, of een ander conventioneel object dat als oppervlak voor de afbeelding zou kunnen worden gebruikt. Ruimte en tijd zouden daarom aan het fysieke vlak worden toegevoegd voor een hernieuwde zintuiglijke ervaring.

De Actionisten wilden de inherente beperkingen en het gebruik van de figuratieve schilderkunst omverwerpen. Ze vervingen traditionele verfmaterialen door lichaamsvloeistoffen en uitscheidingen en waren ook de pioniers in het gebruik van het fysieke menselijke lichaam als een uiterlijk vlak voor geënsceneerde optredens al in de late jaren vijftig.
   
Hoewel de schoktactiek waarde van de producties van de Actionisten sommige toeschouwers nog steeds een ongemakkelijk gevoel geeft, blijven hun politieke manifestaties een zoekende poging om het artistieke handelen tot het uiterste te drijven. Ze verwierpen het idee dat kunst alleen maar een consumptiegoed zou zijn dat het gezag van de staat versterkt. In plaats daarvan wilden ze dat hun werk een nieuw kanaal zou zijn voor politieke actie en communicatie. Veel van de inhoud die ze produceerden, werd zorgvuldig gedocumenteerd en gearchiveerd voor het nageslacht door experimentele filmmakers als Kurt Kren en Amos Vogel en wordt tot op de dag van vandaag regelmatig gevierd op avant-garde en subversieve kunstfestivals over de hele wereld.